Lần đầu tiên vào tuổi 81 của đời mình, Archie mới nghe tiếng sóng biển vỗ bờ, mới bắt đầu cảm nhận được ý nghĩa của hạnh phúc ở thế giới bên ngoài, sau hơn 69 năm bị giam cầm giữa bốn bức tường câm trong các viện tâm thần ở West Virginia, nước Mỹ.
Archibald Casto, sinh ngày 17 tháng 2 năm 1914, là người con thứ tư trong gia đình gồm có 5 anh chị em. Lúc nhập viện vào năm 1919, vốn liếng từ vựng của Archie chỉ vỏn vẹn bằng số tuổi đời của mình. Năm 3 tuổi, Archie vẫn chưa nói được. Mọi người đều nghĩ Archie bị câm và điếc bẩm sinh. Vào sinh nhật lần thứ 5 của con mình, bà mẹ Clara quyết định đem con đi gặp bác sĩ gia đình để xác định bệnh. Và đó chính là ngày định mệnh đã an bài cho số phận của Archie.
“Đứa trẻ nầy bị điên, cần đưa vào viện và ở đó vĩnh viễn.”
Bác sĩ nói. Bà mẹ Clara về nhà, ôm con than khóc. Thấy vậy, các con tò mò muốn biết thì bà gọi từng đứa đến cạnh mình, căn dặn từ rày về sau, Archie là một bí mật, là đứa con chưa từng có, và không ai trong gia đình được nhắc đến Archie.
Vài ngày sau khi nhận được phán quyết của tòa án, người mẹ ngậm ngùi đưa con vào viện có tên là Nơi Cư Trú cho Thành Phần Bất Trị (The House for Incurables), và về sau đổi tên là bệnh viện tâm thần Huntington (The Huntington State Hospital). Bệnh viện Huntington có những cổng tường bao bọc bằng nhiều lớp kẽm gai, ngày đêm có những nhân viên thay phiên canh gác nghiêm ngặt. Người ta cho rằng Huntington được xây dựng đúng với mô hình của một “nhà thương điên” (insane asylum), hay nói cách khác, Hungtinton là một nhà tù, theo qui định của luật pháp, để giam giữ những phần tử bị bệnh tâm thần phân liệt, động kinh, bại não, và dị tật, v.v…
Thời ấy, mới 5 tuổi đầu đã nhập viện, Archie trở thành bệnh nhân nhỏ tuổi nhất trong số mấy ngàn người bị giam giữ ở Huntington. Suốt ngày, các bệnh nhân chỉ được quẫn quanh trong phòng ngủ, phòng ăn, và phòng sinh hoạt rất tối tăm, chật hẹp. Và xa xa đằng sau viện tâm thần là ngọn đồi trọc với những miếng đất dọn sẵn để chờ đợi các bệnh nhân nào xấu số qua đời trong thời gian bị quản lý bởi tiểu bang.
Thời ấy, vào năm 1919, chẳng ai hiểu tự kỷ là gì ngoài sự chẩn đoán và gán ép vội cho Archie cái mác “thiểu trí”, thuộc thành phần phải loại bỏ (to put away) vì không thể nào giáo dục được (uneducable), hoặc không đem lại lợi ích gì cho xã hội về sau. Rồi sau khi nhập viện, nhiều năm mới có một lần bệnh nhân được thăm viếng bởi người thân hay các viên chức tiểu bang đến dọ hỏi tình hình. Còn về phía phụ huynh, sau khi đưa con vào viện xong là họ ngoảnh mặt, phủi sạch nợ trần, may lắm thì có người cầu mong thế giới cách ly của con mình không phải là những “hầm rắn độc” (the snake pit) gây thêm nỗi thống khổ cho kiếp người vốn không từng được xã hội cưu mang, gia đình phải ruồng bỏ theo lời khuyên của bác sĩ, nhất là vì áp lực nặng nề của luật pháp ngày xưa.
Thời ấy, người ta kể, Archie có những hành vi tự hại bản thân và cho nhiều người khác khiến các chuyên viên trong bệnh viện nghĩ rằng cách can thiệp hữu hiệu nhất chính là nhổ sạch hết răng của Archie. Dần dần, vì chẳng có ai giao tiếp, vốn liếng 5 từ ngữ đầu đời vĩnh viễn mất đi, và Archie bấy giờ trở thành đứa trẻ suốt ngày câm nín, vô cảm lạ thường so với thời gian trước khi nhập viện.
Năm 1965, trong phóng sự “Christmas in Purgatory” của nhóm phóng viên điều tra cho tạp chí Look, chuyên viên giáo dục Burton Blatt đã viết rằng nơi giam giữ Archie và những bệnh nhân tâm thần là … địa ngục trần gian, là mảnh đất cho người chết nhưng vẫn còn hơi thở ấm.
Bài viết ấy trong tạp chí Look đã làm chấn động dư luận khắp mọi nơi. Vậy mà nước Mỹ vẫn mặc nhiên và im lặng. Vẫn mãi lặng thinh cho đến ngày Geraldo Rivera, một luật sư trẻ tuổi kiêm phát ngôn viên truyền hình, đã đột nhập vào các viện tâm thần và đưa lên TV những hình ảnh dã man và rùng rợn nhất như sau:
“Tôi có thể cho người xem thấy bệnh viện tâm thần nhìn giống cái gì, âm thanh gào thét của bệnh nhân vang vọng ra sao, nhưng tôi không thể giúp người xem ngửi được cái mùi hôi thối, cái mùi bệnh hoạn, cái mùi tử khí phủ trùm ở nơi đây.”
Những gì có thể thấy, nhưng không thể ngửi được trên truyền hình qua loạt phóng sự của Rivera chính là hình ảnh về những chuỗi ngày Archie bị hành hạ và đối xử tàn tệ trong viện tâm thần Spencer ở West Virginia.
Về sau, có lần đi thăm và gặp mặt Archie sau nhiều năm xa cách, người chị Harriet mới được các nhân viên bảo vệ kể rằng … từng đêm Archie có thói quen cuộn áo quần làm gối tựa để khỏi bị mất cắp, hoặc vào những bửa ăn tập thể, Archie biết dùng tay che khay lại để khỏi ai giành giật phần ăn có giới hạn của mình. Bà Harriet đã không cầm được nước mắt khi người y tá bệnh viện cho biết Archie thường nhìn ra cửa sổ ngóng chị mình, và sau những lần hết giờ thăm bệnh nhân, Archie thường chạy theo hành lang, lặng nhìn bóng dáng chị mình đi thật xa và mất hút sau màn lưới sắt thì mới chịu nghe lời quản giáo bước vào trong.
Cuối cùng, bà Harriet tình cờ đọc được nhiều bài viết về tự kỷ của Tiến Sĩ Ruth Sullivan, bèn tìm cách liên lạc, cầu mong bà chuyên gia thương tình cứu vớt Archie ra khỏi ngục tù Spencer để trở lại với cuộc đời thường như bao người khuyết tật khác. Dĩ nhiên là bà Ruth gật đầu!
Tiến Sĩ Ruth Sullivan là người mẹ có con bị tự kỷ. Bà là người bênh vực khuyết tật rất nổi tiếng vào những năm 80 và 90 ở Mỹ. Bà từng tranh đấu thành công khi buộc một số tiểu bang phải sửa đổi và ban hành nhiều đạo luật bảo vệ quyền lợi về mặt y tế và giáo dục cho người khuyết tật. Năm 1979, ở West Virgina, bà Ruth thành lập Trung Tâm Chăm Sóc Người Tự Kỷ với những căn nhà tình thương làm nơi cư ngụ cho con trai mình và những người tự kỷ khác.
Bà Ruth và Harriet hẹn nhau trước và cùng đến thăm Archie. Tại bệnh viện Spencer, bà Ruth thẩm định Archie về mọi mặt có nghi ngờ bị khuyết tật và tuyên bố … Archie là tự kỷ!
Lúc đầu, ban giám đốc bệnh viện chống đối kịch liệt, không đồng ý với sự yêu cầu của bà Ruth và Harriet về vấn đề trả tự do cho Archie. Họ lý luận rằng Archie không thể nào hòa nhập vào xã hội sau 69 năm dài sống trong môi trường bị hạn chế và có nề nếp sinh hoạt rập khuôn như ở viện tâm thần Spencer. Nhưng với sự cam kết và uy tín từ phía bà Ruth, họ đành nhượng bộ vì muốn tránh sự tranh tụng trước tòa, nhất là họ rất sợ sự soi mói, điều tra của giới truyền thông và các nhóm bênh vực khuyết tật ở các tiểu bang vào thời ấy.
Vào năm 1988, một ngày nọ, cánh cửa bệnh viện tâm thần Spencer xịch mở. Archie hớn hở theo người chị và bà Ruth bước ra ngoài, tay ôm chặt con gấu nhồi bông … món quà duy nhất cho cuộc đời 69 năm bị đánh mất, kể từ khi nhập viện theo lời khuyên của bác sĩ và án lệnh của tòa vào năm 1919.
Archie sống rất hạnh phúc trong căn nhà tình thương của Tiến Sĩ Ruth Sullivan được 9 năm thì mất năm 1997, thọ 83 tuổi.
Archie và 9 năm được tự do hòa nhập vào thế giới bên ngoài tuy thật ngắn ngủi, nhưng trong thời gian ấy, Archie đã học được những điều đáng nhớ hơn cả 69 năm dài sống bị cách ly ở Spencer. Đó là chuyện Archie biết đi xe đạp. Archie biết vẽ tranh. Archie biết tự chăm sóc bản thân, giữ gìn sạch sẽ nơi cư ngụ. Archie biết cười, biết đưa tay chạm mặt thay lời tạm biệt với bạn bè và người thân.
Một thời gian sau khi Casto qua đời, người ta đặt tên căn phòng nơi Archie trải qua những ngày tháng cuối đời mình ở Trung Tâm Chăm Sóc Người Tự Kỷ là Căn Nhà Casto (Casto House) để tưởng nhớ người tù có chẩn đoán tự kỷ muộn màng nhất trong lịch sử thống kê bệnh tâm thần ở Mỹ.
Năm 1993, tất cả dụng cụ y tế ở bệnh viện tâm thần Spencer bị tháo gỡ và đem bán đấu giá công khai. Từ năm 2000 trở đi, địa ngục trần gian ấy bây giờ đã trở thành cửa hàng Walmart lớn nhất trong tiểu bang West Virginia.
Theo Nguồn: - In A Different Key – The Story of Autism (John & Caren, 2016). - Casto’ Story - http://www.autismservicescenter.org/about/archies_story/